55 درصد خون را پلاسما (Plasma) تشکیل می‌دهد. پلاسما مایعی است که ۹۱ درصد آن را آب، یک درصد آن را املاح و یون‌های معدنی، ۷ درصد آن را پروتئین‌های پلاسما، و یک درصد باقیمانده را ویتامین‌ها، مواد قندی و لیپیدی، هورمون‌ها، اسیدهای آمینه، گلوکز و چربی و مواد دفعی تشکیل می‌دهند.
سلول خونی که در تولید پادتَن از سایر یاخته‌های خونی فعال‌تر است، سلول پلاسما (plasmacyte) نامیده می‌شود. بالاترین حد غلظت دارو در پلاسما معمولاً پس از چند بار مصرف دارو را اوج غلظت خونابی می‌گویند.
بخش اعظم پلاسما آب است. آب پلاسما دارای دو منشأ غذایی و آب متابولیک حاصل از آب میان‌بافتی سلول‌هاست. میزان آب به‌وسیله دستگاه‌های بدن از جمله کلیه و مراکز مغزی به دقت تنظیم می‌شود. آب پلاسما، فشار خون را تحت تأثیر قرار می‌دهد و وسیله انتقال سلول‌های خونی و مواد غذایی محلول است.
یون‌های معدنی پلاسما از نوع یون‌های معدنی موجود در آب میان‌بافتی و به‌طور کلی در سلول‌هاست. این یون‌ها در حفظ موازنه نمک، PH و فشار اسمزی بین پلاسما و آب میان بافتی و سلول‌های بافت‌ها دخالت دارند. یون سدیم، کاتیون اصلی و یون کلر، آنیون اصلی پلاسما است و در صورتی که غلظت‌ها را بر حسب میلی اکی والان در لیتر مشخص کنیم کاتیون‌ها و آنیون‌های پلاسما کاملاً متعادل هستند.
پروتئین
پروتئین‌ها به میزان قابل توجه در پلاسما وجود دارند و جزو موادی هستند که مقدارشان باید پایدار بماند. بیشتر این مواد در کبد ساخته می‌شوند. مانند یون‌های معدنی، در برقراری فشار اسمزی خون و PH آن سهم مهمی دارند.
پروتئین‌های موجود در پلاسما به قرار زیر است:
آلبومین‌ها: این نوع پروتین در کبد ساخته می‌شوند. ناقل هورمون‌ها و بعضی دارو‌ها همانند پنی‌سیلین در خون بوده، وجود آلبومین در خون موجب جذب آب به داخل خون می‌شود. اگر مقدارش کم باشد، آب را جذب نمی‌کند و آب خود را از موئین رگ‌ها خارج کرده و در زیر جلد تجمع کرده و باعث «خیز» می‌شود. مبنای نام‌گذاری این پروتئین‌ها شباهت آن‌ها به سفیده تخم مرغ است.
گلوبولین‌ها: گلوبولین‌ها هم مبنای تنوع گروه‌های خونی هستند، به صورت آنتی کور عمل می‌کنند. در بسیاری از بیماری‌های کبدی، بیماری‌های عفونی و نفریت مقدار گلوبولین خون پلاسما خون زیاد می‌شود؛ و ازدیاد گلوبولین خون، ته‌نشین شدن گلبول‌های قرمز را تسریع می‌کند. همچنین انواع گلوبولین‌ها با جذب و انتقال یون‌ها می‌توانند در تنظیم میزان اسیدی خون مؤثر واقع شوند.
آگلوتینین: آگلوتینین گلبول‌های قرمز خون را به یکدیگر می‌چسباند و همچنین ماده ضد گروه‌های خونی RH، B، Aاست. و همچنبن فیبرینوژن و ترومبین که در انعقاد خون دخالت دارند.
هورمون‌های پروتئینی مانند آنژیوتانسینوژن و پروتئین‌های مختلفی مانند سرولوپلاسمین، پروتئین حمل‌کننده تیروکسین، پروتئین حمل‌کننده هورمون‌های جنسی و… نیز در خون وجود دارند.
پروتئین‌های خون، پروتئین‌های پلاسما نیز نامیده می‌شوند که در پلاسمای خون هستند. آن‌ها عملکردهای مختلفی دارند از جمله انتقال لیپیدها، هورمون‌ها، ویتامین‌ها و مواد معدنی در فعالیت و عملکرد سیستم ایمنی بدن. سایر پروتئین‌های خون به عنوان آنزیم، اجزای پیچیده، مهارکننده‌های پروتئاز یا پیش سازهای کینین عمل می‌کنند. خلاف تصور عمومی، هموگلوبین یک پروتئین خون نیست، بلکه در سلول‌های قرمز خونی حمل می‌شود و در سرم خونی حمل نمی‌شود.
آلبومین سرم ۵۵ درصد از پروتئین‌های خون را تشکیل می‌دهد، یک عامل اصلی در حفظ فشار تورمی پلاسما است و به عنوان یک حامل در انتقال لیپیدها و هورمون‌های استروئیدی کمک می‌کند. گلوبولین‌ها 38 درصد پروتئین‌های خون و یون‌های حمل و نقل، هورمون‌ها و لیپیدها را در عملکرد سیستم ایمنی بدن تشکیل می‌دهند. فیبرینوژن هفت درصد پروتئین‌های خون را تشکیل می‌دهد. تبدیل فیبرینوژن به فیبرین نامحلول برای لخته شدن خون ضروری است. باقیمانده پروتئین‌های پلاسما (همان یک درصد) پروتئین‌های تنظیم کننده مانند آنزیم‌ها، آنزیم‌ها و هورمون‌ها هستند. تمام پروتئین‌های خون به جز گاما گلوبولین‌ها در کبد سنتز می‌شوند.
قند پلاسما
قند به شکل گلوکز در پلاسما وجود دارد و مقداری آن 1.1 گرم در لیتر خون است. گلوکز خون از تجزیه مواد نشاسته‌ای یا گلیکوژن کبد حاصل می‌شود.
مواد چربی
مقدار چربی و لیپوئیدهای پلاسما مخصوصاً در کلسترول، متغیر است. پس از یک غذای چرب، مقدار آن (کیلومیکرون) در پلاسما زیاد شده و رنگ پلاسما کدر می‌شود. کلسترول لیپوپروتئین‌های با چگالی پایین (LDL) ، خلاف (HDL) در تصلب شرائین و آترواسکلروز جدار عروق مؤثرند.
مواد دفعی
مواد دفعی یاخته‌های بدن در پلاسما عبارت‌اند از ترکیبات نیتروژن‌دار، آمونیاک، اوره، اسید اوریک، کراتینین، بیلی روبین و بعضی از اسیدهای آمینه.
در پایان نیز باید گفت که پلاسما را می‌توان به صورت پودر درآورد و به آسانی به‌وسیله آب استریل دوباره آن را آماده کرد. اگر چه به هر حال پلاسما همه آثار حیات را ندارد، اما نقش زیادی در جراحی‌های فوری بخصوص در زمان جنگ دارد.
دکتر فریبا پایدار. مدیر پزشکی مرکز شهریار